عبادت در اسلام عبادت و پرستش خداوند یکتا و ترک پرستش هر موجود دیگر , یکى ازاصول تعلیمات پیامبران الهى است , تعلیمات هیچ پیامبرى از عبادت خالى نبوده است.
چنانکه مى دانیم در دیانت مقدسه اسلام نیز عبادت سر لوحه همه تعلیمات است , چیزى که هست در اسلام عبادت به صورت یک سلسله تعلیمات جدا اززندگى که صرفا به دنیاى دیگر تعلق داشته باشد وجود ندارد، عبادات اسلامى با فلسفه هاى زندگى توام است و در متن زندگى واقع است .
گذشته از اینکه برخى عبادات اسلامى به صورت مشترک و همکارى دسته جمعىصورت مى گیرد , اسلام به عبادتهاى فردى نیز آنچنان شکل داده است که متضمن انجام پاره اى از وظایف زندگى است , مثلا نماز که مظهر کامل اظهارعبودیت است چنان در اسلام شکل خاص یافته است که حتى فردى که مى خواهد در گوشه خلوت به تنهائى نماز بخواند خود به خود به انجام پاره اى از وظائف اخلاقى و اجتماعى از قبیل نظافت , احترام به حقوق دیگران , وقت شناسى , جهت شناسى , ضبط احساسات , اعلام صلح و سلم با بندگان شایسته خدا و غیره مقید مى گردد .
از نظر اسلام هر کار خیر و مفیدى اگر با انگیزه پاک خدائى توام باشدعبادت است , لهذا درس خواندن , کار و کسب کردن , فعالیت اجتماعىکردن اگر لله و فى الله باشد عبادت است .
در عین حال , اسلام نیز پاره اى تعلیمات دارد که فقط براى انجام مراسم عبادت وضع شده است از قبیل نماز و روزه و این خود فلسفه اى خاص دارد .
درجات عبادتها
تلقى افراد از عبادت یکسان نیست , متفاوت است . از نظر برخى افرادعبادت نوعى معامله و معاوضه و مبادله کار و مزد است , کار فروشى و مزدبگیرى است , همانطور که یک کارگر , روزانه نیروى کار خود را براى یک کارفرما مصرف مى کند و مزد مى گیرد , عابد نیز براى خدا زحمت مى کشد و خمو راست مى شود و طبعا مزدى طلب مى کند که البته آن مزد در جهان دیگر به او داده خواهد شد .
و همانطور که فائده کار براى کارگر در مزدى که از کارفرما مى گیرد خلاصه مى شود و اگر مزدى در کار نباشد نیرویش به هدر رفته است فائده عبادت عابد نیز , از نظر این گروه , همان مزد و اجرى است که در جهان دیگر به او به صورت یک سلسله کالاهاى مادى پرداخت مى شود .
و اما اینکه هر کار فرما که مزدى مى دهد به خاطر بهره اى است که از کارکارگر مى برد و کارفرماى ملک و ملکوت چه بهره اى مى تواند از کار بنده ضعیف و ناتوان خود ببرد و هم اینکه فرضا اجر و مزد از جانب آن کارفرماى بزرگ به صورت تفضل و بخشش انجام گیرد , پس چرا این تفضل بدون صرف مقدارى انرژى کار به او داده نمى شود, مساله اى است که براى این چنین عابدهائى هرگز مطرح نیست .
از نظر اینگونه افراد تار و پود عبادت همین اعمال بدنى و حرکات محسوس ظاهرى است که به وسیله زبان و سایر اعضاء بدن صورت مى گیرد .
این یک نوع تلقى است از عبادت که البته عامیانه و جاهلانه است و به تعبیر بوعلى در نمط نهم اشارات, خدانشناسانه است و تنها از مردم عامى و قاصر پذیرفته است .
تلقى دیگر از عبادت , تلقى عارفانه است , برحسب این تلقى , مساله کارگر و کارفرما و مزد به شکلى که میان کارگر و کارفرما متداول است مطرح نیست و نمى تواند مطرح باشد . بر حسب این تلقى , عبادت نردبان قرب است , معراج انسان است , تعالى روان است , پرواز روح است به سوى کانون نامرئى هستى , پرورش استعدادهاىروحى و ورزش نیروهاى ملکوتى انسانى است , پیروزى روح بر بدن است ,عالیترین عکس العمل سپاسگزارانه انسان است از پدید آورنده خلقت ,اظهار شیفتگى و عشق انسان است به کامل مطلق و جمیل على الاطلاق و بالاخره سلوک و سیر الى الله است .
برحسب این تلقى , عبادت پیکرى دارد و روحى , ظاهرى دارد و معینى ,آنچه بوسیله زبان و سایر اعضاء بدن انجام مى شود پیکره و قالب و ظاهرعبادت است , روح و معنى عبادت چیز دیگر است, روح عبادت وابستگى کامل دارد به مفهومى که عابد از عبادت دارد و به نوع تلقى او از عبادت و به انگیزه اى که او را به عبادت برانگیخته است و به بهره و حظى که ازعبادت عملا مى برد و اینکه عبادت تا چه اندازه سلوک الى الله و گامبرداشتن در بساط قرب باشد .
سیرى در نهج البلاغه
تلقى نهج البلاغه از عبادت چگونه است ؟ تلقى نهج البلاغه از عبادت ,تلقى عارفانه است , بلکه سرچشمه و الهام بخش تلقى هاى عارفانه ازعبادتها در جهان اسلام , پس از قرآن مجید و سنت رسول اکرم , کلمات على و عبادتهاى عارفانه على است .
چنانکه مى دانیم , یکى از وجهه هاى عالى و دور پرواز ادبیات اسلامى , چهدر عربى و چه در فارسى , وجهه روابط عابدانه و عاشقانه انسان است با ذات احدیت . اندیشه هاى نازک وظریفى به عنوان خطابه , دعا , تمثیل , کنایه , به صورت نثر و یا نظم دراین زمینه به وجود آمده است که راستى تحسین آمیز و اعجاب انگیز است .
با مقایسه با اندیشه هاى ما قبل اسلام در قلمرو کشورهاى اسلامى مى توان فهمید که اسلام چه جهش عظیمى در اندیشه ها در جهت عمق و وسعت و لطف ورقت به وجود آورده است, اسلام از مردمى که بت یا انسان و یا آتش رامى پرستیدند و بر اثر کوتاهى اندیشه مجسمه هاى ساخته دست خود را معبود خودقرار مى دادند و یا خداى لایزال را در حد پدر یک انسان تنزل مى دادند واحیانا پدر و پسر را یکى مى دانستند و یا رسما اهورامزدا را مجسممى دانستند و مجسمه اشرا همه جا نصب مى کردند , مردمى ساخت که مجردترین معانى و رقیق ترین اندیشه ها و لطیف ترین افکار و عالیترین تصورات را در مغز خود جاى دادند .
چطور شد که یک مرتبه اندیشه ها عوض شد , منطق ها تغییر کرد , افکار اوج گرفت , احساسات رقت یافت و متعالى شد و ارزشها دگرگون گشت ؟
(سبعه معلقه) و (نهج البلاغه) دو نسل متوالى هستند , هر دو نسل نمونه فصاحت و بلاغت اند , اما از نظر محتوى تفاوت از زمین تا آسماناست . در آن یکى هر چه هست وصف اسب است و نیزه و شتر و شبیخون و چشمو ابرو و معاشقه و مدح و هجو افراد , و در این یکى عالیترین مفاهیم انسانى .
اکنون براى اینکه نوع تلقى ( نهج البلاغه) از عبادت روشن شود به ذکرنمونه هائى از کلمات ( على) مى پردازیم و سخن خود را با جمله اى آغازمى کنیم که درباره تفاوت تلقیهاى مردم از عبادت گفته شده است .
عبادت آزادگان
ان قوما عبدوا الله رغبه فتلک عباده التجار , و ان قوما عبدوا الله رهبه فتلک عباده العبید, و ان قوما عبدوا الله شکرا فتلک عباده الاحرار[۱]
همانا گروهى خدایرا به انگیزه مى پرستند , این عبادت تجارت پیشگان است و گروهى او را از ترس مى پرستند , این عبادت برده صفتاناست , و گروهى او را براى آنکه او را سپاسگزارى کرده باشند مى پرستند ,این عبادت آزادگان است .
لو لمیتوعد الله على معصیته لکان یجب ان لایعصى شکرا لنعمته فرضا خداوند کیفرى براى نافرمانى معین نکرده بود , سپاسگزارى ایجاب مى کرد که فرمانش تمرد نشود .
از کلمات آن حضرت است : الهى ما عبدتک خوفا من نارک و لا طمعا فى جنتک بل وجدتک اهلا للعباده فعبدتک[۲].
من تو را به خاطر بیم از کیفرت و یا به خاطر طمع در بهشتت پرستش نکرده ام, من تو را بدان جهت پرستش کردم که شایسته پرستش یافتم .
یاد حق ریشه همه آثار معنوى اخلاقى و اجتماعى که در عبادت است در یک چیز است : یاد حق و غیر او را از یاد بردن . قرآن کریم در یک جا به اثر تربیتى و جنبه تقویتى روحى عبادت اشاره مى کند ومى گوید:( نماز از کار بد و زشت باز مى دارد) و در جاى دیگر مى گوید 🙁 نماز را براى اینکه به یاد من باشى به پادار) اشاره به اینکه انسانکه نماز مى خواند و در یاد خدا است همواره در یاد دارد که ذات دانا و بینائى مراقب او است و فراموش نمى کند که خودش بنده است .
ذکر خدا و یاد خدا که هدف عبادت است , دل را جلا مى دهد و صفا مى بخشد و آنرا آماده تجلیات الهى قرار مى دهد , على درباره یاد حق که روح عبادت است چنین مى فرماید :
ان الله تعالى جعل الذکر جلاء للقلوب , تسمع به بعد الوقره و تبصر به بعد العشوه و تنقاد به المعائده و ما برح لله عزت آلائه فى البرهه بعد البرهه و فى ازمان الفترات رجال ناجاهم فى فکرهم و کلمهم فى ذات عقولهم[۳]
خداوند یاد خود را صیقل دلها قرار داده است , دلها بدین وسیله از پس کرى , شنوا و از پس نابینائى , بینا و از پس سرکشى و عناد , رام مى گردند , همواره چنین بوده و هست که خداوند متعال در هر برهه ئى از زمانو در زمانهائى که پیامبرى در میان مردم نبوده است بندگانى داشته و داردکه در سر ضمیر آنها با آنها راز مى گوید و از راه عقلهایشان با آنان تکلم مى کند .
در این کلمات خاصیت عجیب و تاثیر شگرف یاد حق در دلها بیان شدهاست تا جائى که دل قابل الهام گیرى و مکالمه با خدا مى گردد .
حالات و مقامات :
در همین خطبه حالات و مقامات و کرامتهائى که براى اهل معنى در پرتوعبادت رخ مى دهد توضیح داده شده است , از آن جمله مى فرماید :
قد حفت بهم الملائکه و تنزلت علیهم السکینه و فتحت لهم ابواب السماء و اعدت لهم مقاعد الکرامات فى مقام اطلع الله علیهم فرضى سعیهمو حمد مقامهم یتنسمون بدعائه روح التجاوز . . .
فرشتگان آنان را در میان گرفته اند , آرامش برایشان فرود آمده است ,درهاى ملکوت بر روى آنان گشوده شده است , جایگاه الطاف بى پایان الهى براى شان آماده گشته است , خداوند متعال مقام و درجه آنان را که بوسیله بندگى به دست آورده اند دیده و عملشان را پسندیده و مقامشان را ستوده است , آنگاه که خداوند را مى خوانند بوى مغفرت و گذشت الهى را استشمام و پس رفتن پرده هاى تاریک گناه را احساس مى کنند.
شب مردان خدا
از دیدگاه نهج البلاغه , دنیاى عبادت دنیاى دیگرى است , دنیاى عبادت آکنده از لذت است , لذتى که با لذت دنیاى سه بعدى مادى قابل مقایسه نیست . دنیاى عبادت پر از جوشش و جنبش و سیر و سفر است اما سیر و سفرى که ( به مصر و عراق وشام) و یا هر شهر دیگر زمینى منتهى نمى شود , به شهرى منتهى مى شود (کاو را نام نیست) دنیاى عبادت شب و روز ندارد , زیرا همه روشنائى است , تیرگى و اندوه و کدورت ندارد , یکسره صفا و خلوص است , از نظرنهج البلاغه چه خوشبخت و سعادتمند است کسى که به این دنیا پاگذارد ونسیم جانبخش این دنیا او را نوازش دهد , آن کس که به این دنیا گام نهددیگر اهمیت نمى دهد که در دنیاى ماده و جسم بر دیبا سر نهد یا بر خشت :
طوبى لنفس ادت الى ربها فرضها و عرکت بجنبها بوسها و هجرت فىاللیل غمضها حتى اذا غلب الکرى علیها افترشت ارضها و توسدت کفها فىمعشر اسهر عیونهم خوف معادهم و تجافت عن مضاجعهم جنوبهم , و همهمت بذکر ربهم شفاههم و تقشعت بطول استغفارهم ذنوبهم , اولئک حزب الله الاان حزب الله هم المفلحون .
چه خوشبخت و سعادتمند است آنکه فرائض پروردگار خویش را انجام مى دهد , الله , یار و حمد و قل هو الله , کار او است , رنجها وناراحتیها را , مانند سنگ آسیا دانه را , در زیر پهلوى خود خورد مى کند. شب هنگام از خواب دورى مى گزیند و شب زنده دارى مى نماید , آنگاه که سپاه خواب حمله مى آورد زمین را فرش و دست خود را بالش قرار مى دهد ,در گروهى است که نگرانى روز بازگشت , خواب از چشمان شان ربوده ,پهلوهاشان از خوابگاههاشان جا خالى مى کنند , لبهاشان به ذکر پروردگارشان آهسته حرکت مى کنند , ابر مظلم گناههایشان بر اثراستغفارهاى مداومشان پس مى رود . آنانند حزب خدا , همانا آنانند رستگاران ! .
شب مردان خدا روز جهان افروز است روشنانرا به حقیقت شب ظلمانى نیست
پی نوشتها:
[۱] نهج البلاغه , کلمات قصار , حکمت ۲۳۷ .
[۲] نهج البلاغه , کلمات قصار , حکمت ۲۹۰ .
[۳] خطبه ۲۲۰ .
سیرى در نهج البلاغه/ استاد شهید علامه مطهرى
منبع : جام نیوز
Related Images:
Visits: 10
